Πολλά τα κενά κατά του λαθρεμπορίου έργων τέχνης
Mέσα στην τριανταπεντάχρονη πορεία της έχει μάθει πολύ καλά πως παίζεται το παιχνίδι ανάμεσα σε εμπόρους και διακινητές έργων τέχνης, ενώ η πολιτιστική κληρονομιά είναι η φωνή της και με αυτήν αγωνίζεται για την επιστροφή των κλεμμένων θησαυρών της Κύπρου και όχι μόνο. Πρόκειται για την Τασούλα Χατζητοφή, ιδρύτρια του Ιδρύματος «Walk of Truth» με έδρα τη Χάγη, που από την Αμμόχωστο βρέθηκε στην Ολλανδία, και όντας η ίδια πρόσφυγας έχει θέσει ως στόχο ζωής την επιστροφή της πολιτιστικής μας κληρονομίας -που ξεριζώθηκε- όπως η ίδια, στον τόπο που ανήκουν.
Η κ. Χατζητοφή μίλησε στο Ευρωκέρδος για τον αγώνα της εναντίον των εμπόρων τέχνης που καπηλεύονται τη θρησκευτική και πολιτιστική κληρονομιά μας, αλλά και για τα νομικά κενά που στέκονται εμπόδιο στον πλήρη επαναπατρισμό των κειμηλίων. Μεταξύ άλλων στη συνέντευξη που ακολουθεί τονίζει πως έχει να κάνει κάποιες εισηγήσεις στον έλληνα Πρωθυπουργό για την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα.
Πώς προέκυψε η ενασχόλησή σας με την κλοπή κυπριακών θησαυρών και πως δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Walk of Truth;
Καμιά φορά στη ζωή μπορεί να βρεθείς σε καταστάσεις που δεν επέλεξες η ίδια, αλλά με κάποιον τρόπο επιλέχθηκες να κάνεις κάτι επειδή ήσουν το κατάλληλο πρόσωπο, την κατάλληλη στιγμή. Αυτό αισθάνομαι ότι συνέβη στην περίπτωσή μου: ενώ ήμουν ακτιβίστρια, κι έπειτα επίτιμη πρόξενος στην Ολλανδία, τη δεκαετία του 1980, με προσέγγισαν αμφιλεγόμενοι έμποροι και διακινητές έργων τέχνης προκειμένου να πουλήσουν, μέσω μου, αρχαία αντικείμενα που είχαν λεηλατηθεί στη γενέτειρά μου, την Κύπρο. Η απάντησή μου ήταν η επίσκεψη δύο Κύπριων αστυνόμων της Ιντερπόλ. Τριάντα χρονιά μετά, συνεχίζω να εντοπίζω και να επαναπατρίζω αρχαιότητες σκορπισμένες σε διάφορα μέρη του κόσμου. Το ταξίδι αυτό με έχει πάει στην Ιαπωνία, τη Γερμανία, την Ελβετία, τις ΗΠΑ, το Η.Β., και αλλού, και κάθε φορά ο στόχος είναι να πείσω τους κατόχους ιδιοκτήτες των αρχαίων που τα αγόρασαν, να μου τα επιστρέψουν αφιλοκερδώς και χωρίς δικαστικούς αγώνες. Έτσι έμαθα πως δουλεύει το δίκτυο των εμπόρων και τον ρόλο του Aydin Dikmen που ήταν το κλειδί μεταξύ κατεχομένων και των εμπόρων στην Ευρώπη με τον τέως Συνεργάτη του Μichel van Rijn. Το 1997, με την συμφωνία του τότε Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Α’ γυρίσαμε το τραπέζι εναντίων των εμπόρων πείθοντας τον Rijn να στήσει τους συνεργάτες του. Συνεργάστηκα μυστικά με την Ιντερπόλ, καθώς και τη γερμανική και την κυπριακή αστυνομία, για το στήσιμο επιχείρησης τύπου «κεντρί», στη Γερμανία, χρησιμοποιώντας αμφιλεγόμενους εμπόρους ως διαπραγματευτές εκ μέρους της Κύπρου. Μέσα από αυτές τις εμπειρίες και μια πορεία τριάντα πέντε χρόνων, έχω μάθει πολλά πράγματα. Γι’ αυτό και δημιούργησα την Μη Κερδοσκοπική Οργάνωση «Walk of Truth», έχοντας ως στόχο να μοιραστώ ό,τι έχω μάθει με τον υπόλοιπο κόσμο.
Επί της ουσίας ο καθένας μας φέρει ευθύνη, ο καθένας μπορεί να διαδραματίσει ρόλο για την προστασία της κληρονομιάς που μοιραζόμαστε. Ο απώτερος στόχος του “Walk of Truth” είναι να ευαισθητοποιήσει το κοινό για την σπουδαιότητα των εικόνων, των αρχαιοτήτων και άλλων έργων τέχνης. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε έναν καλύτερο, πολιτισμένο κόσμο, όπου η διαφορετικότητα θα ανθίζει και θα τιμάται, παρά να μας χωρίζει! Η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε ο ένας τον άλλο, να αντιληφθούμε ποιοι και τι είμαστε.
Μετά από τόσα χρόνια στη μάχη κατά της παράνομης εμπορίας έργων τέχνης, και αφού έχω συνεργαστεί με εξέχοντες δικηγόρους για τον επαναπατρισμό των αρχαιοτήτων, έχω αποκτήσει αφ’ ενός τεράστια πείρα και, αφ’ ετέρου, ένα διεθνές δίκτυο συνεργατών, που είμαι πρόθυμη να μοιραστώ με οποιανδήποτε άλλη χώρα έχει θυματοποιηθεί από λαθρέμπορους. Αυτό, άλλωστε, ήταν το βασικό κίνητρο για τη σύσταση του Walk of Truth το 2012.
Η καταστροφή μνημείων και η πώληση κειμηλίων ενδιαφέρει τη διεθνή κοινή γνώμη;
Η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομίας τεκταίνεται εδώ και αιώνες, σε κάθε πόλεμο ή διαμάχη. Λαφυραγώγηση διεξαγόταν επί αποικιοκρατίας, και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν οι Ναζί, αλλά και στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων έκλεβαν έργα τέχνης από τους Εβραίους. Καθημερινά στην Υεμένη, τη Συρία, την Ελλάδα, διεξάγονταν παράνομες ανασκαφές, και τα ευρήματα πωλούνταν στη διεθνή αγορά τέχνης με πλαστή προέλευση, ή στη μαύρη αγορά. Για χρόνια ήταν γνωστό το γεγονός ότι το λαθρεμπόριο έργων τέχνης είναι συνδεδεμένο με τη διακίνηση ναρκωτικών, με το οικονομικό έγκλημα κ.α. Ωστόσο, δεν αποτέλεσε ποτέ πολιτική προτεραιότητα, μέχρι τη στιγμή που έγινε η σύζευξη ανάμεσα στις αρχαιότητες και την ανθρώπινη ασφάλεια. Οι εξτρεμιστές δεν ανατίναξαν απλώς την Παλμύρα, δημιούργησαν επίσης Υπουργείο Αρχαιοτήτων, προκειμένου να εισπράττουν φόρους από την πώληση αρχαιοτήτων. Η ευαισθητοποίηση του κοινού για τα τεκταινόμενα στο Ιράκ, τη Συρία, την Υεμένη, προώθησε επιτέλους το ζήτημα στον κατάλογο με τις προτεραιότητες των πολιτικών.
Η ευαισθητοποίηση είναι, ακριβώς, ένας από τους πυλώνες της αποστολής και των δραστηριοτήτων του Walk of Truth. Η ψηφιακή πλατφόρμα CCWW – Culture Crime Watchers Worldwide – μοναδική στο είδος της, πρωτοποριακή και ασφαλής, επιτρέπει σε απλούς ανθρώπους, περιλαμβανομένων και προσφύγων, να συμμετάσχουν στη μάχη ενάντια στη λεηλάτηση αρχαιοτήτων σε ζώνες συγκρούσεων. Αξιοποιώντας τις γνώσεις αυτές, η πλατφόρμα Culture Crime Watchers Worldwide επιδιώκει να ευαισθητοποιήσει το κοινό για την αξία που έχει η πολιτιστική κληρονομιά για τους συνηθισμένους πολίτες. Ενεργοποιώντας το κοινό, το μετατρέπουμε σε μια θετική, εποικοδομητική πηγή πληροφόρησης. Θύματα πολέμου ή πρόσφυγες, που αισθάνονται ανήμποροι να γυρίσουν στην πατρίδα τους, μπορούν να συνδράμουν την προσπάθεια επαναπατρισμού αρχαιοτήτων τώρα ή, αν είναι δυνατόν, όταν θα γυρίσουν αισίως πίσω. Είμαι κι εγώ πρόσφυγας, ξέρω από πρώτο χέρι πώς η εμπλοκή μου στη μάχη κατά του πολιτισμικού εγκλήματος έχει συντείνει στην επούλωση των πληγών μου από τον πόλεμο.
Μπορώ να εισηγηθώ πράγματα για επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα
Θεωρείτε ικανοποιητικά τα «όπλα» που σας παρέχει η Ευρώπη και το Ευρωπαϊκό οικοδόμημα γενικότερα; Ή πρέπει να υπάρξουν αλλαγές;
Σε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης του Walk of Truth, που πραγματοποιήθηκε στο Μέγαρο Ειρήνης (Χάγη, 2013), με τη συμμετοχή διεθνών εμπειρογνωμόνων, αναλύσαμε την εμπορία και αποκατάσταση κλαπέντων έργων τέχνης, με απτά παραδείγματα από το Αφγανιστάν και την Κύπρο. Τα βασικά συμπεράσματα της συζήτησης ήταν τα εξής:
- Δεν υπάρχει μία ολοκληρωμένη προσέγγιση για την καταπολέμηση του λαθρεμπορίου έργων τέχνης, παρά την πολύ καλή δουλειά που γίνεται από μεμονωμένους οργανισμούς και εμπλεκόμενους φορείς.
- Δεν υπάρχει κάποιο όχημα ευασθητοποίησης του κοινού για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, κάτι που θα μπορούσε να πολλαπλασιάσει τους πόρους εν μία νυκτί.
- Οι δικαστικές διαμάχες απαιτούν χρόνια για να επιλυθούν, και τα καλλιτεχνήματα φυλάσσονται σε αποθήκες, χωρίς πρόσβαση στο κοινό. Υπάρχει ανάγκη δημιουργίας «προσωρινής εστίας για ανέστια έργα τέχνης».
Η ανατροφοδότηση αυτή προωθήθηκε σε υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, και οδήγησε σε νομοθετικές αλλαγές.
Το 2015, πραγματοποιήθηκε παρόμοια συζήτηση στη Βουλή των Λόρδων του Η.Β., με τίτλο: «Αίμα, θησαυροί και ισλαμικό κράτος: πόλεμος, εξτρεμισμός και η λεηλασία του πολιτισμού».
Το βιβλίο μου, The Icon Hunter, που εκδόθηκε το 2016, περιγράφει τις νομικές και προσωπικές προκλήσεις με τις οποίες αναμετρήθηκα κατά τη διάρκεια κάποιων επαναπατρισμών.
Η συζήτηση οδήγησε το Η.Β. στην επικύρωση της συνθήκης της Χάγης του 1954, καθώς και στην τροποποίηση του νομοσχεδίου περί τρομοκρατίας.
Υπάρχουν πολλά κενά στη νομοθεσία. Οι προσπάθειές μας πρέπει να είναι συντονισμένες, προκειμένου να πετύχουμε σημαντικά αποτελέσματα. Δεν θα υπάρξουν ποτέ αρκετοί πόροι για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, εκτός και αν ενεργοποιήσουμε το κοινό, αναγνωρίζοντας την αξία που έχει για τον καθένα από εμάς και μετατρέποντας τους σε πολιτιστικούς ειρηνευτικούς στρατιώτες.
Σημαντικά κυπριακά έργα που αγνοούνται;
Η πιο προφανής περίπτωση είναι το τελευταίο κομμάτι της εκκλησίας της Κανακαριάς, που εικονίζει τα πόδια του Χριστού, και το οποίο είμαι βέβαιη ότι θα γυρίσει σύντομα στην Κύπρο.
Ωστόσο, είναι πολλά τα πολύτιμα τεχνουργήματα που ακόμη αγνοούνται. Το καθένα έχει τη δική του ιστορία που μας συνδέει με τις προηγούμενες γενιές, κι όταν χάθηκε, άφησε ανολοκλήρωτο το πάζλ της ταυτότητάς μας.
Οι προσπάθειές μας δεν ολοκληρώνονται με τη συγκέντρωσή τους και την τοποθέτησή τους σε μουσεία για τους τουρίστες. Θα ολοκληρωθούν μόνο όταν θα μπορέσουμε να τα επιστρέψουμε στα μνημεία από τα οποία προήλθαν, να τα αποκαταστήσουμε. Όταν θα μπορούμε να τα επισκεπτόμαστε δωρεάν και αναβιώνουμε τις αναμνήσεις που ενέχουν, να δημιουργήσουμε νέες αναμνήσεις ή να τα προσκυνάμε στις εκκλησίες χωρίς φόβο, χωρίς να χρειάζεται να ζητήσουμε άδεια από τον τουρκικό στρατό. Το ταξίδι μας είναι ακόμα μακρύ και δύσκολο, με πολλά απρόβλεπτα, αλλά δεν πρέπει ποτέ να απελπιζόμαστε. Όσο για μένα προσωπικά, αγωνίζομαι για τα ανθρώπινα δικαιώματά μου, και η πολιτιστική κληρονομιά είναι η φωνή μου. Αγωνίζομαι για την ελευθερία μου να προσεύχομαι, για το δικαίωμά μου να υπεραμυνθώ της ταυτότητάς μου, για το δικαίωμά μου να επιστρέψω το σπίτι μου και να ξαναζήσω τις παιδικές μου αναμνήσεις χωρίς καταπίεση. Οι κλεμμένοι θησαυροί λένε την ιστορία μου, την ιστορία του κάθε πρόσφυγα και είναι πρόσφυγες σαν και εμάς, με τη διαφορά ότι αυτοί «ομορφαίνουν» με την πάροδο του χρόνου.
Τι ποσοστό των κυπριακών κειμηλίων που έχουν κλαπεί έχει επιστραφεί;
Είναι δύσκολο να πω, δεν υπάρχει κατάλογος με όλα όσα υπάρχουν στις εκκλησίες ή σε ιδιωτικές συλλογές (πριν το 1974). Υπάρχουν αναφορές για σημαντικά κομμάτια σε διάφορες ξένες εκδόσεις, και εκεί ήταν εύκολο να ταυτοποιηθεί η προέλευσή τους. Δεν πρόκειται μόνο για θρησκευτικά αντικείμενα που έχουν κλαπεί από εκκλησίες και μοναστήρια, αλλά και για αντικείμενα από το αρχαιολογικό μουσείο και αρχαιολογικούς χώρους, π.χ. από το αρχαιολογικό μουσείο στην πόλη-φάντασμα της Αμμοχώστου. Η Σαλαμίνα έχει λεηλατηθεί, οι εκκλησίες καταληστεύθηκαν, καταστράφηκαν ή μετατράπηκαν σε τζαμιά, ενώ τα περιεχόμενά τους πουλήθηκαν στη διεθνή αγορά. Πολλές παλιές εικόνες έχουν αντικατασταθεί με καινούριες, ενώ διάφορα τιμαλφή πουλήθηκαν έναντι εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ.
Η Κύπρος είχε επιλέξει να παραμείνει αμέτοχη κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας, επομένως διαθέτει ορισμένες από τις παλαιότερες θρησκευτικές εικόνες στον κόσμο, ψηφιδωτά και μωσαϊκά. Το νησί είναι, ουσιαστικά, ένα ανοιχτό μουσείο: με το που σκάβεις στον κήπο σου, βρίσκεις τεκμήρια κάθε κατακτητή, κάθε πολύτιμου πολιτισμού. Οι λαθρέμποροι ξέρουν πού βρίσκονται οι άπληστοι αγοραστές, αλλά και πού υπάρχει η καλύτερη προσφορά, και η Κύπρος διαθέτει πλούσια ιστορία και μοναδικές αρχαιότητες.
Έχουν έρθει στην επιφάνεια αρχαία αντικείμενα μέσα από παράνομες ανασκαφές, και πουλήθηκαν παράνομα, εκτός πλαισίου. Δεν μπορείς να επαναπατρίσεις αρχαιότητες μόνο και μόνο επειδή πιστεύεται ότι είναι κυπριακές. Δύσκολα μπορείς να αποδείξεις την τοποθεσία προέλευσης ενός τεχνουργήματος, αν αποσπαστεί από το πλαίσιό του. Πώς να επαναπατρίσεις θρησκευτικές αρχαιότητες που έχουν αποτοιχιστεί από εκκλησίες, χωρίς φωτογραφίες που να αποδεικνύουν από πού προέρχονται; Εντούτοις, με βάση την εμπειρία μου, σας λέω ότι υπάρχουν στον κόσμο υπέροχοι άνθρωποι, και οι περισσότεροι από αυτούς μάς επέστρεψαν τις αρχαιότητες, μόλις αντιλήφθηκαν ότι είμαι πρόσφυγας και τι έχει συμβεί στην Κύπρο. Με τη στάση μου έχω κερδίσει φίλους σε όλο τον κόσμο.
Μετά από ποιον «επαναπατρισμό» νιώσατε την απόλυτη δικαίωση;
Κάθε επαναπατρισμός μού έχει δώσει τεράστια ικανοποίηση, καθώς αποτέλεσε μηχανισμό επούλωσης των εσωτερικών μου αντιφάσεων μετά τον πόλεμο την Κύπρο. Ως πρόσφυγας από την Αμμόχωστο, ανίκανη να γυρίσω στο σπίτι μου, που βρίσκεται στην περίκλειστη περιοχή, την πόλη-φάντασμα, αισθάνθηκα υπέροχα όταν έφερα τις αρχαιότητες πίσω στο σπίτι τους. Κάθε φορά που έβλεπα χαμογελαστά πρόσωπα, ήξερα ότι είχε αποδοθεί δικαιοσύνη, ότι οι Κύπριοι πήραμε πίσω ένα μέρος των όσων μας έκλεψαν. Κάθε επαναπατρισμός ήταν διαφορετικός. Έχω εκτεθεί στις πιο ζοφερές οδούς του υποκόσμου του εγκλήματος, της απάτης και των ψευδαισθήσεων. Είδα εκ των έσω τους βυζαντινούς διαδρόμους της εκκλησίας και τους πολέμους εξουσίας στους πολιτικούς διαδρόμους. Η ηθική πυξίδα που μου κληροδότησαν οι σοφοί γονείς μου με έχει προφυλάξει από τον πειρασμό της εύκολης διεξόδου. Με λίγα λόγια, η μεγαλύτερη ικανοποίηση για μένα ήταν το ότι ανακάλυψα ποια είμαι, τι είμαι και τι εκπροσωπώ, έστω κι αν η προσήλωση στις αρχές μου δεν μου έχει φέρει μόνο φίλους. Πάντως, προτιμώ να είμαι μόνη και ευχαριστημένη, παρά μέσα στο πλήθος και μοναχική.
Σε κάποια άλλη συνέντευξη σας είχατε πει πως στόχος σας ήταν το άνοιγμα γραφείου του «Walk of Truth», στην Κύπρο. Έχετε προχωρήσει με αυτό σας τον στόχο;
Η κυπριακή κυβέρνηση έχει παραχωρήσει στο Walk of Truth ένα πανέμορφο κτίριο, διατηρητέο, στη Λευκωσία, και γι’ αυτό είμαστε ευγνώμονες. Σύντομα θα ανοίξει τις πύλες του το Κέντρο Έρευνας και Κατάρτισης του Walk of Truth. Το 2019 θα λειτουργήσουμε προσωρινά σε ένα γραφείο στη Λεμεσό, έως ότου ανακαινισθεί το κτίριο. Αδημονούμε να φιλοξενήσουμε ερευνητές και εμπειρογνώμονες από όλο τον κόσμο, με στόχο την εξειδικευμένη μελέτη γύρω από θέματα «Λαθρεμπορίου και Ασφάλειας». Σκοπεύουμε να οργανώσουμε συζητήσεις για να τονίσουμε τις νομοθετικές αλλαγές που πρέπει να γίνουν προκειμένου να αντιμετωπίσουμε τα δύο αυτά αλληλένδετα θέματα.
ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΓΛΥΠΤΩN ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ
H επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα είναι ένα θέμα πάντοτε επίκαιρο, με τις φωνές που υποστηρίζουν την επιστροφή των μαρμάρων στην Ελλάδα από την μια να πληθαίνουν και από την άλλη το Βρετανικό Μουσείο να παραμένει αμετακίνητο στις απόψεις του. Ποια η άποψη σας; Θα υπάρξει επαναπατρισμός;
Οι Βρετανοί δεν πρόκειται ποτέ να επιστρέψουν τα μάρμαρα του Παρθενώνα μόνο και μόνο επειδή θα τους αναγκάσει κάποιος. Θα κάνουν το παν για να αποδείξουν ότι δεν είναι υποχρεωμένοι να το κάνουν. Θα τα επιστρέψουν μόνο εάν οι ίδιοι πιστέψουν ότι πρέπει να το κάνουν. Πιστεύω ότι ο καιρός έχει ωριμάσει για την επιστροφή των μαρμάρων. Οι Έλληνες ήταν εξαιρετικοί ως προς την ευαισθητοποίηση του κοινού, γι’ αυτό και εξασφάλισαν ισχυρή διεθνή στήριξη. Απ’ την άλλη, οφείλεις να κατανοήσεις τη βρετανική κουλτούρα, πώς να τους προσεγγίσεις, ποιες λύσεις θα προτείνεις, για να μην αισθανθούν ότι μειώνονται. Αν δεχτεί να με δει ο Έλληνας πρωθυπουργός, θα του εισηγηθώ κατ’ ιδίαν πώς η Ελλάδα μπορεί να προσεγγίσει το συγκεκριμένο ζήτημα και να κερδίσει τους Βρετανούς.
Της Αγγέλας Κωμοδρόμου
Πηγή: Έντυπο Περιοδικό Ευρωκέρδος